पहिला दिवस (दि. २८ फेब्रुवारी) : पेण - सोलापूर,
दुसरा दिवस (१ मार्च) : सोलापूर -  सांगोला -  पंढरपूर ते बीड,
तिसरा दिवस (२ मार्च) : बीड -  रोहतवाडी -  अहमदनगर
चौथा दिवस (३ मार्च) : अहमदनगर -  पारनेर -  हिवरे बाजार -  पेण

पेण ते सोलापूर

दि. २८ फेब्रुवारी रोजी सायंकाळी ७.४५ वा. च्या अलिबाग कोल्हापूर बसने पुणे येथे प्रस्थान केले. स्वारगेट बसस्थानकावर रात्री साडे अकराच्या सुमारास पोहोचलो. मध्यरात्री १२.३० वाजताच्या पुणे - सोलापूर बसने सोलापूर कडे निघालो. बस सुटण्याआधी (स्वारगेट स्थानकावर) पाणी विकणा-या विक्रेत्याची भेट झाली. तो जालना जिल्ह्यातील होता. तो मुळचा जालना जिल्ह्यातील होता. गावाकडे त्याचे भाईबंद होते, आणि हा इथे पोटासाठी आला होता. त्याच्या बोलण्यावरुन गावाकडे पिण्याइतपत पाणी त्यांच्या विहिरीला आहे, पण शेतीसाठी नाही असे समजले.

सोलापूर

रात्रभर प्रवास करुन सकाळी ६.०० च्या सुमारास (१ मार्च)  सोलापूरात पोहोचलो. सकाळी ८.०० च्या सुमारास माहिती मिळविण्यासाठी बाहेर पडलो. सकाळी ८.०० वाजता देखील सोलापूरात जाणविण्याइतपत उन पडले होते. २.०० रुपयांना पाण्याचे पाउच विकणारे काही स्टॉल्सही नजरेस पडले.

सोलापूर बस स्थानकात श्री. मुदलीयार या टीसी पदावर कार्यरत असणा-या गृहस्थांशी योगायोगाने भेट झाली. श्री. मुदलीयार हे जिल्हा धनगर समाज संस्थेचे अध्यक्ष असून मनसे या राजकिय पक्षाचे कार्यकर्ते आहेत. त्यांनी आमच्या दौ-याच्या उद्देशाची अतिशय आस्थेवाईकपणे माहिती घेउन मदत करण्याची तयारी दाखविली. एस्टीच्या चालक-वाहकांशी संपर्क करुन टंचाईग्रस्त गावांची यादीच त्यांनी आमच्यासमोर ठेवली. याशिवाय मा. आमदार श्री. गणपतराव देशमुख यांच्याशी दूरध्वनीद्वारे संपर्क करुन त्यांना या दौ-याबद्दल सांगीतले.

सांगोला

श्री. मुदलीयार यांनी दिलेल्या माहितीनुसार मा. आमदारांची भेट घेण्यास आम्ही सांगोला येथे निघालो. सोलापूर ते सांगोला हे अंतर सुमारे ९० किमी असून सुमारे अडिच तासांचा हा प्रवास आहे. वाटेत मंगळवेढा हे गाव लागते. सोलापूर - मंगळवेढा रस्त्यावर हिरवाईची काही बेटे दिसण्यात आली. काही ठिकाणी तर चक्क केळीची लागवड केलेली दिसून आली. एके ठिकाणी नदीला पाणी होते. शेतक-यांनी केलेली लागवड वगळता झाडी मात्र अभावानेच दिसत होती.

मंगळवेढा - सांगोला प्रवासात वातावरणातील रखरखाट वाढलेला दिसला. दुपारी बाराच्या सुमारास सांगोल्यात पोहोचलो तेव्हा उन्हाची काहिली चांगलीच जाणवू लागली होती. बसस्थानकाच्या मागच्या बाजूला सुमारे ५-७ मिनिटांच्या चालण्याच्या अंतरावर मा. आमदारांचे निवासस्थान आहे. मा. आमदारांचे कार्यालय अतिशय साधे आहे. आमच्या दौ-याचा उद्देश कळताच एखाद्या शिक्षकाप्रमाणे आमदारसाहेब माहिती देउ लागले. त्यांच्याकडून मिळालेली माहिती खालीलप्रमाणे -

"सोलापूर जिल्ह्यातील सांगोला तसेच सातारा जिल्ह्यातील माण, जत हे तालुके या भागात १० तील ५ वर्षे दुष्काळ असतो. मान्सून वा-यांनी वाहून आणलेल्या पावसापैकी सुमारे ४२ प्रतिशत पाउस कोकण व सह्याद्रीचा घाटमाथा या भागात पडून जातो. कमी बाष्पाचे ढग त्यापुढील प्रदेशात येतात, तेव्हा तेथील कोरड्या हवेमुळे ते आणखी वर जातात व त्यांची बाष्प सामावून घेण्याची क्षमताही वाढते. परिणामी पुढील १०० किमीच्या टप्प्यात अतिशय कमी पाउस पडतो. सांगोला, माण, जत हे तालुके अशा पर्जन्यछायेच्या प्रदेशात मोडतात.

या भागात जो पाउस पडतो तो परतीच्या मान्सून वा-यांमुळे पडतो. त्यामुळे रबी हंगामात येथे पिके घेतली जातात. पाउस पडला नाही तर रबी हंगाम वाया जातो. कमी पाणी आवश्यक असणारे डाळींबाचे पिक ठिबक सिंचनासारख्या आधुनिक तंत्रज्ञानाचा वापर करुन येथील शेतक-यांनी घेण्यास सुरुवात केली. पहिली काही वर्षे चांगले पिक आल्यावर डाळींबावर रोगांचा हल्ला झाला, यावर शासकिय यंत्रणेला आजवर परिणामकारक उपाय शोधता आलेला नाही. यानंतर शेतक-यांना पशुपालन व दुग्धव्यवसाय करण्यास प्रोत्साहित केले गेले. मात्र पावसाअभावी चारा व पाणी यांची कमतरता जाणवू लागल्याने आजमितीस सुमारे ९० चारा छावण्या सांगोला तालुक्यात सुरु करण्याची वेळ आली आहे.

उजनी सारख्या मोठ्या धरणामध्ये पाणी साठविण्याची क्षमता आहे. मात्र इरिगेशन विभागाच्या अपूर्ण कामांमुळे शेतक-यांना त्याचा फायदा होत नाही. अनेक कामे शेवटच्या टप्प्यात येउन रेंगाळली आहेत. लिफ्ट इरिगेशन तंत्राने शेतक-यांच्या शिवारात पाणी पोहोचविता येणे शक्य आहे, मात्र शासकिय अनास्थेमुळे ते घडत नाही."

दुष्काळी प्रदेशात शेतक-यांच्या हितासाठी स्वत:ला गाडून घेउन अनेक वर्षे काम करणा-या आमदार साहेबांबद्दल सामान्य जनतेच्या मनात असलेला आदर दिसला. त्यांचा साधेपणा आणि कामाच्या विषयाबद्दलची आस्था व ज्ञान यांचा आमच्या मनावर ठसा उमटला.

सांगोला - चारा छावणी

आमदार साहेबांच्या सूचनेनुसार सांगोला येथील चारा छावणी पाहण्यासाठी आम्ही निघालो. १७२० लहान व मोठ्या जनावरांना या छावणीत आश्रय मिळाला आहे. "सांगोला तालुका सहकारी दुध उत्पादक संघ" या संस्थेमार्फत अध्यक्ष श्री. मारुती बनकर (जे सांगोल्याचे नगराध्यक्षही आहेत) यांनी ही छावणी चालविली आहे.

छावणी प्रमुख श्री. शेणवे यांना प्रथम आम्हाला छावणीच्या कार्यपध्दतीची माहिती दिली.

• सरकारतर्फे प्रत्येक मोठ्या गुरासाठी ६० रु. तर लहान जनावरासाठी ३० रु. अनुदान दिले जाते. अनुदान महिनाअखेरीस हिशेब तपासणीनंतर दिले जात असल्याने जो माणूस १५-२० लाख रुपयांचे क्रेडिट उभारु शकतो, तोच छावणी चालवू शकतो.

• छावणीच्या संपूर्ण कार्यपध्दतीचे सीसीटीव्ही मॉनिटरींग सुरु असते. प्रत्येक गुराच्या गळ्यात बारकोड अडकविलेला असतो. गुरांचे दुध शेतकरी छावणीच्या ठिकाणीच काढतो, ज्या बैलजोड्या शेतीकामासाठी बाहेर जातात, त्यांची नोंद ठेवली जाते, व संध्याकाळच्या आत त्या जोड्या परत छावणीज आणाव्या लागतात.

• सुमारे ४ किमीच्या परिसरातून शेतक-यांनी गुरे आणलेली आहेत. घरटी एक माणूस छावणीमध्येच मुक्काम करुन असतो. त्याचे जेवणखाण कुटुंबीय घेउन येतात. काही जण छावणीतच झोपडी उभारुन राहतात.

• गुरांसाठी पाणी सध्या टॅन्करने आणले जाते. ज्या विहिरींतून पाणी आणले जात आहे त्या आटल्या की नगरपालिकेकडून पाणी विकत घेतले जाईल.

• पशुखाद्य व चारा विकत आणला जातो. किती प्रमाणात पशुखाद्य व चारा द्यायचा ते सरकारने ठरवून दिले आहे. त्याची अंमलबजावणी केली जाते.

• पशुंची काळजी घेण्यासाठी पशुवैद्यकिय अधिकारी छावणीत तैनात असतो.

छावणीत भेटलेल्या वयोवृध्द शेतक-यांच्या मते १९७२ सालचा दुष्काळ पाण्याचा नव्हता, धान्याचा होता. तेव्हा रोजगार हमी योजनेतून खडी फोडण्याचे काम केले होते. तेव्हा विहिरींना पाणी होते. आज पाणी शोधण्यासाठी १३०० फुटांपेक्षा जास्त खोल जावे लागते आहे. कॅश क्रॉपचा हव्यास याला कारणीभूत आहे.

छावणी संचालक व सांगोलाचे नगराध्यक्ष श्री. बनकर साहेबही आम्हाला या ठिकाणी भेटले. त्यांच्याबरोबर आम्ही छावणीची पाहणी केली. मोठ्या पदावर कार्यरत असणा-या बनकर साहेबांनी अतिशय आस्थेवाईकपणे आम्हांला माहिती दिली. छावणीचा कारभार कसा काटेकांरपणे चालविला जातो याचे प्रत्यंतर पाहणीमध्ये दिसले. श्री. बनकर साहेबांचे आणि इतर सर्वांचे आभार मानून आम्ही तेथून निघालो.

सांगोला - पंढरपूर मार्गे बीड

सांगोला येथून बीड येथे येताना वाटेत बालाघाटच्या रांगा ओलांडल्या. बीड येथे रात्री अकराच्या पुढे पोहोचलो.

बीड परिसरात आल्यापासून हवेने चांगलीच कुस बदलल्याची जाणीव होत होती. सांगोला, सोलापूर भागातील काहिली या भागात अजिबात जाणवत नव्हती. हवा बरीच सुसह्य होती. बीड शहर चांगलेच विकसित झालेले आहे. इमारती टोलेजंग आहेत, रस्ते गुळगुळीत व रुंद आहेत. नळाला पाणी पाच दिवसांतून एकदा येत असले तरी टॅन्करने हवे तितके पाणी मागविता येते. बीड बस स्टॅण्डलाच रोज ६ टॅन्कर येतात. तेथील लॉज, कॅन्टीन व इतर ठिकाणी मुबलक पाणी होते.

एखादा छोटा टेंपो खरेदी करायचा, त्याच्यावर दोन टाक्या लादायच्या, पाण्याच्या ठिकाणी जाउन पाणी विकत घ्यायचे व शहरात ते दामदुपटीने विकायचे असा व्यवसाय तेजीत आहे.

रोहतवाडी, ता. पाटोदा, जि. बीड

बीड येथील डॉ. जोशी यांच्या कडून मिळालेल्या माहितीनुसार रोहतवाडी येथे निघालो. सकाळ वृत्तपत्रामध्ये आलेल्या वृत्तांकनानुसार रोहतवाडी येथे कृषी विभागाने केलेल्या जलसंधारण कार्यक्रमामुळे (नाला बंडिंग) तेथील विहिरी दुथडी भरुन वाहत असल्याचे समजले होते. मात्र प्रत्यक्षदर्शींची माहिती यापेक्षा वेगळी समजली होती.

बीड - पुणे बसने रोहतवाडी येथे उतरलो. वाटेत रोहतवाडीच्या थोडे आधी नायगाव (मयुर) हे मोरांचे अभयारण्य असलेला भाग लागला. तेथील उजाडपणा पाहून तेथे मोरांची वस्ती असल्याचे अजिबात वाटले नाही.

रोहतवाडी येथे उतरताच निवृत्त पोस्ट कर्मचारी श्री. तांदळे या वयोवृध्द गृहस्थांची भेट झाली. ते वैयक्तिक कामासाठी पाटोदा येथे निघाले होते, मात्र आमची भेट होताच ते आम्हाला माहिती देण्यासाठी आमच्याबरोबर यायला लगेच तयार झाले. तांदळे यांच्या म्हणण्यानुसार कृषी विभागाच्या कामाचा अर्धा एक टक्का उपयोग नक्कीच झाला. विहिरी दुथडी भरुन वहात नसल्या तरी विहिरींना पाणी आहे.

त्यांच्याबरोबर थोडे पुढे जातो तोच श्री. वनवे यांनी आमचा ताबा घेतला. कृषीविभागाच्या कामांचा काडीमात्र उपयोग झाला नसल्याचा त्यांचा दावा होता. वनवे कुटुंबाच्या विस्तिर्ण शेतजमीनीत खोदलेल्या अनेक विहिरी त्यांनी दाखविल्या. ६० फुट खोल असलेल्या विहिरींना सुध्दा पाणी नाही असे त्यांचे म्हणणे होते. त्यांच्या शेतातील एक विहिर पाण्याने पूर्ण भरली होती. मात्र ती विहिर त्यांनी कातळामध्ये खोदलेली होती. कातळामध्ये खोदलेली ती एक खोल टाकीच होती. पावसाचे पाणी त्यात भरुन ठेवले होते. उन्हाळ्याच्या काळात वनवे भावकीची गुरंढोरं आणि माणसं या विहिरीच्या पाण्यावर जगतील असं त्यांनी मोठ्या अभिमानानं सांगितलं.

रोहतवाडीचे सरपंच श्री. बाळासाहेब नागरगोजे यांचीही भेट झाली. चारा छावणी उभारणे ही मोठे क्रेडिट उभारु शकणा-याचे काम असल्याने रोहतवाडीत चारा छावणी उभे करणे कठीण असल्याचे मत त्यांनी व्यक्त केले. विहिरींना सध्या असणारे पाणी महिना पंधरा दिवसांत संपेल, नंतर टॅन्करनेच पाणी आणावे लागेल असे ते म्हणाले. गावातील बोअरवेल्स अधिग्रहित करण्यात आल्या असून विहिरींना दुथडी पाणी असते तर ही वेळ आली असती का असा सवाल त्यांनी केला.

या दुष्काळात सुमारे हजारभर मोर मृत्यू पावल्याची माहिती गावक-यांकडून मिळाली.

बीड - अहमदनगर - पारनेर

बीड जिल्हा सोडून रात्रीच्या मुक्कामाला अहमदनगर येथे दाखल झालो. दुस-या दिवशी सकाळी पारनेर येथील पारनेर पब्लीक स्कूल येथे जायचे होते. दौ-यातील दुष्काळी भाग आता संपला असून शैक्षणिक भाग सुरु झाला होता.

श्री. गीताराम म्हस्के हे प्रयोगशील शेतकरी. १९९८ साली त्यांनी शासनाच्या अनुदानातून फळबाग उभी केली २००२ च्या दुष्काळात फळबाग करपायला लागली तेव्हा गीतराम व त्यांच्या वडीलांनी रात्र रात्र जागून हापशीचे (हॅन्डपंप) पाणी उपसले, बैलगाडीतून नेउन बाग शिंपली. आजूबाजूच्या बागा करपून गेल्या, त्यांची बाग तगली.

श्री. म्हस्के यांचे पारनेर गाव अण्णा हजारे यांच्या राळेगण सिद्धीपासून ११ किमी अंतरावर आहे. किंबहुना राळेगण सिद्धी गाव पारनेर तालुक्यातच येते. अण्णांच्या विचारांचे सिंचन झालेला हा तालुका आहे. श्री. म्हस्के यांनी २००१ या वर्षी पारनेर तालुक्यातील पहिली इंग्रजी माध्यमाची शाळा येथे सुरु केली. शाळेचे संस्थापक ही ते आहेत, आणि मुख्याध्यापकही. आणि हिच गोष्ट त्यांचे वेगळेपण दाखवून देते. त्यांचे गुरु श्री. डांगे सर यांच्या विचारांवर आधारित शैक्षणिक प्रयोग त्यांनी केला आहे. शासनाचे एक पैसा अनुदान न घेता, कोणत्याही राजकिय पाठिंब्याशिवाय (आणि हस्तक्षेपाशिवाय) गेली १२ वर्षे ही शाळा सुरु आहे. अतिशय माफक फी घेतली जाते, वर्गात ३५ विद्यार्थ्यांपेक्षा अधिक विद्यार्थ्यांना प्रवेश नसतो, शिक्षकांना योग्य पगार दिला जातो, शिक्षक उच्चशिक्षित आहेत. सर्वात मोठी गोष्ट म्हणजे म्हस्के सर पूर्णवेळ शाळेत असतात.

सरांना शिक्षणाच्या प्रत्येक गोष्टीत रस आहे, संगणक, इंटरनेट ही आधुनिक तंत्रज्ञाने त्यांना अवगत आहेत. मुलांच्या सर्वांगिण विकासासाठी ज्या ज्या गोष्टी करायला पाहिजेत त्या सर्व करण्यात ते कणमात्र कसूर करीत नाहीत.

त्यांच्याशी बोलताना त्यांनी त्यांचे स्वप्न बोलून दाखविले. युपीएससी व एमपीएससी या परीक्षांच्या तयारीसाठी १ वर्षाचा नि:शुल्क अभ्यासवर्ग त्यांना सुरु करायचा आहे. मुलांची निवड १०० गुणांच्या श्रेणीनुसार होईल. १० गुण स्कॉलरशिप परीक्षांतील गुणांना, १० गुण दहावीच्या गुणांना असे गुण मिळतील तसेच उर्वरित गुण परीक्षा घेउन दिले जातील. निवडलेल्या मुलांना मोफत जेवणखाणं, निवास तसेच अभ्यासाच्या सगळ्या सुविधा मिळतील.

म्हस्के सरांची शाळा पाहून या दौ-याची सांगता झाली.